یکی از آرزوهای دیرینه ی انسان یافتن شیوه ی زیستی مناسب و مورد علاقه ی خویش بوده است .سر پنا هی امن و متنا سب با امال و آرزوهایش .در فضایی که خانه نام دارد و در کالبد ی عظیم تر بنام شهر جای می گیرد .


تاریخ شهر نشینی و شهر سازی در ایران گویای تهولات گسترده و عمیق در مقاطع مختلف زمانی خود است که انعکاس دهنده ی مجموعه شرایط حاکم بر فضای سکونتی وزیست انسان این سرزمین از یک سو و روابط حا کم بر تنشها ی فرا منطقه ای از سوی دیگر است .

تکوین نظا م شهر نشینی و شهر سازی نیز در گرو فهمیدن و تهلیل قانون های حاکم بر چهارچوب منطقه است.استفاده ازسیستمهای اطلاعاتی مختلف در زمینه ی شناخت شهر و شهر سازی و درک این اطلاعات و قیاس آن با شهر امروزی و نوع تمدن تاثیر گذار بر شهر کمک شایانی در اصلاح کالبد شهرهای رو به رشد امروزی دارد .

در باره ی چگونگی ارزشهای شهر سازی و معماری در ایران بحث های فراوانی وجود دارد که جنبه ی توصیفی دارد و تعداد آنهایی که به جنبه ی تشریهی و پاسخ به چراها بپردازد اندک است.



شهر نشینی در فلات ایران ریشه در تاریخ تمدن این مرز و بوم دارد و سابقه ی شهر نشینی در این کشور کهن به چهار سال قبل از میلاد میرسد .در میان شهرهای کهن ایران در مسیر دگرگونیهای حیات شهر،از قانونمدیهای خاص برای انسجام کالبدی وعملکردی شهرواستخوان بندی اصلی ان برخوردار بوده است.

شهر سازی ایران دارای اعتبار و هویت ویژه بوده و تا کنون نیز آثاری از ساختار و استخوان بندی کهن آن را می توان دید.ارتباط عمیق شکل بافت فیزیکی شهر با شرایط اجتماعی،اقتصادی و سیاسی ،شرایط رشد و توسعه شهرها را هموار نموده است و مردمان در رهگذر توسعه ای درونزا و تعامل تدریجی متغیرهای گوناگون ،راههای تعادل بخشیدن به وجوه مختلف حیات جمعی خویش را آموختند.

تجربیات اخیر نشان داده است که تاثیر مداخلات فضایی چه آگاهانه و چه نا آگاهانه در سازمان فضایی شهر تا چه اندازه چهره ی کالبدی شهر را تغییر داده است .

دریافت فرایند تهول تاریخی شهر و ادراک عوامل تاثیرگذاردر آن ،سبب می گردد تا شهر،که تا کنون در هر مقطع تاریخی منطبق بر زمان خویش بوده و با استفاده از نهوه ی تفکر و داده های علمی و دستاورد های فنی عصر به خود تهول بخشیده است.

امروز شهر از نظر قانونی مورد توجه قرار گرفته واز دیدگاه برنامه ای و توسعه ای به دست فراموشی سپرده شده است .

شهر مکانی شده متشکل از تعدادی خیابان و تعدادی ساختمان متا ثر از نوعی منطقه بندی عملکردی .شهر نه به عنوان تبلور کالبدی فضایی،سازمان و تشکیلات اقتصادی سیاسی و اجتماعی فرهنگی ،بلکه به عنوان تصویری از تصوری مجرد و فردی،متاثراز ذهن معمار یا مهندس مطرح میشود.

شهر ترکیبی میگردد از مجموعه های بس پراکنده ونا منسجم با ظاهری ناآشنا در ارتباط با معماری کاملا دگرگون شده ی کهن.

شهر

واژهای که امروز به عنوان شهر شناخته شده است،سیر تهول شهرگرایی و شهرنشینی و شهرسازی است که به عنوان شار در قبل از اسلام شناخته شده بود و اکنون با گسترش و پیشرفت شارها به شهر تغییر نام داده است.

شهر یکی از قالبهای فیزیکی روابط اجتماعی ،اقتصادی،سیاسی جامعه است و تغییراتی که در روند شهرنشینی رخ میدهد تابعی است از تغییراتی که در زندگی اجتماعی،اقتصادی و سیاسی جامعه صورت میپذیرد.

تعاریف متعددی از شهر در بسیاری از کتب موجود که در باره ی آن بحث و برسی کرده اند وجود دارد.پاره ای از آنها به شرح زیر میباشد:

۱:شهر موجودیتی است انسانی،تاریخی،وابسته به سرزمین،تغذیه کننده ی سرزمین، و تغذیه شونده از سرزمین.

۲:شهر به عنوان نوع جامع تر و تکامل یافته تر یک مرکز مسکونی می تواند شناخته شود

۳:شهر بزرگترین واحد جایگزینی و سازمان بندی یک تمدن است.

شهر را در فارسی باستان خشت میگفته اند که به معنی پاد شاهی بوده است در اوستا هم این واژه به صورت خشتر آمده است که کلمه ی فارسی شهر نیز از آن گرفته شده است.

اولین تمدنهای اسکان یافته در ایران

قوم ایرانی قوم آریایی بودند که به سرعت در منطقه فلات ایران با غلبه بر محلیهای آنجا در ان فلات گسترش یافتند و پس از استیلای کامل به ایجاد برجها و باروها پرداختند که این برجها و قلعه ها پس از چندی به دهات و شهرهایی مبدل گردیدند.

این قلعه ها از نظر ساختاری به دو قسمت تقسیم میشدند قسمتی مخصوص حشم و حیوانات و قسمتی به خانواده ها اختصاص داشت.

در شرایط حاضر هنوز سکونت گاه هایی مانند قلعه ی (عقدا) وجود دارند که مردم فانوسی را در هنگام شب در بالای تیر میاویزند و آن را نشانه و مظهر تمدن و وجود یک شهر میدانند .

((کنت دوگینودر مورد نحوه ی بنای شهر ها به دست آریاییها چنین میگوید :محل اقامت خود را از روی یک نقشه بنا میکردند که به وسیله ی مذ هب تقدیس شده و تجارب اجدادی به آنها اموخته و توصیه کرده بود و از آن نقشه به هیچ وجه تجاوز نمیکردند اول یک محوطه ی مربعی را رنگریزی مینمودند به طول یک میدان ( یعنی آن مقدار فضایی که است را به تاخت بیاندازد) و در وسط آن آتشی مقدس را میافروختند که به منزله ی حافظ حقیقی مکان بود و برای احتیاجات مادی خود از آتش استفاده می کردند و با کما ل دقت و مواظبت شب و روز آن را محترمانه حفظ میکردند وهرگز نمیگذاشتند خاموش بشود))

شوش

داریوش پس از سازمان دهی دربار شاهنشاهی بر آن شد تا کاخهای با شکوهی پدید آورد که نمایانگر نیرو و گستردگی فرمانش باشد داریوش تخت پدیدآورد یکی در پارس شهر و دیگری در شوش ، پارس شهر، پایتخت اصلی هخامنشیان بود شوش یکی از کهن ترین شهر های جهان است که پیشینه ی زندگی در آن به پنج هزار سال پیش از میلاد مسیح بر میگردد این شهر حتی در روزگار هخامنشی شهری باستانی به شمار میرفته است و از این رو این شهر مرکز کشوری با فرهنگ کهن بوده است .

مادها

ماد ها اولین اقوامی هستند که گذر تاریخی خود را از مرحله ی جوامع ساده ی روستایی به جامعه ی شهری تبدیل کردند و اولین شهر های قدرت در فلات ایران ( هگمتانه – هکمتان- همدان )

در دوران ماد ها نقاط مستحکم و دژگونه ای وجود داشت که نقاط مسکونی در اطراف آن به صورت کوچک شکل و سازمان دهی داده میشد و تشکیل یک شهر را میداد و مردم در زمان احساس خطر به این دژها پناه برده و در حصار آن جان خود را حفظ میکردند.

دژ های مزبور ساختمان های محکمی بودند که بر روی ارتفاعات و سخره های طبیعی و یا راهی بر خاک ریزها و تپه های مصنوئی ساخته میشدند گرداگرد آن لا اقل یک دیوار ( خار خار ) و یا گاهی چندین حصار متحد المرکز ( کی شسو) کشیده بودند .

از جمله ی آنها دژ مرکزی اکباتانا که با هفت دیوار متحدالمرکز محاط بوده که هر یک بلند تر از قبلی بوده است و به رنگ های سفید و سیاه و سرخ و آبی و زرد و قهوه ای و کنگره های نقره فام و زرد فام بودند .

پارس

با ساختن اولین شار مادی الهام گرفته از شهر تپه های بین النهرین (زیگورات) شروع و با شکوفایی شار های پارسی در شوش ته اوج خود رسید.

پارس- هلنی

شار در این دوران مفهوم کمابیش الهاقی دارد گونه ای که هم بنیاد های شهر دولت هاییونانی را در خود دارد و هم مفاهیم شهر قدرت های ایرانی. نگرشی جدید که عمر آن کمتر از یک قرن است.

پارتی

آغاز شهر نساء در ماوراء نهر و فیروز آباد در فارس به بیان پیچیده در شارهای دوران ماد و سازمان فضایی کالبدی قوام یافته ی شارهای قرن هفتم میلادی بدست می آید.

به طور کلی فرایند شهر نشینی سه دوره دارد :

۱:سیر تهول شهر نشینی و شهر گرایی و شهر سازی قبل از اسلام از قرن نهم میلادی آغاز و تا قرن هفتم میلادی ادامه می یابد.

۲:تهول شهر نشینی و شهر گرایی دوران بعد از اسلام با استقرار اولین حکومتهای مستقر داخل ایران شروع تا (۱۲۰۰)قمری (۱۱۶۵)شمسی (۱۸۷۶)میلادی عصر صنعت و شروع قاجار ادامه دارد.

۳:دوران معاصر با استقرار حکومت قاجار در ایران شروع و تا سال (۱۳۵۷) شمسی (۱۹۷۹)میلادی ادامه مییابد.

بنیادهای فلسفی و اساطیری شهر ایرانی

اندیشه ی آرمان شهری بخشی از میراث فرهنگی دین و مرز و بوم ایران است و با رنگ بوی فرهنگ ایرانی پدید آمده است و از دیرینه ترین روزگاران آغاز شد و به دوران اسلامی اندیشه ی آرمان شهری در ایران باستان در دو مرحله در خور بررسی است

۱- دوران اساطیری بناها

۲- دوران تاریخی

د ر دوران اساطیری میتوان از بناهای ور جمکرد-گنگ دژ – کاخ کیکاووس -کاخ افراسیاب – فرشکرد را نام برد.

در دوران تازیخی میتوان عصر بهرام پنجم – عصر زرین انوشیروان را نام برد .

تفکر آرمانی عموما در دو حوزه رخ میدهد این دو حوزه که متکی به بنیان های اساطیری هستند بستگی گسست نا پذیری با یکدیگر دارند.

۱- روابط بی نقص و زیست آرمانی نفوس درون شهر که خود از اسطوره ی عصر زرین یا هتوط نخستین مایه گرفته است در عصر زرین انسان ها در نظمی متعالی ، بدون مرگ و زوال، وبا مراتبی شکل یافته نهادینه شده میزیستند

۲- شکل آرمانی شهر که خود تجسمی از آرمان شهر های مثالی و مینوی بر روی خاک ارض مثل و زمین معنوی همچون آتلانتید و ورجمکرد در عالم اسطوره ها و در نهایت تصوری از ملکوت آسمانی و بارگاه کبریایی ایزدان بوده اند.

شهر به طور مجرد و فارغ از نمونه های واقعی، مکانی مقدس است حتی مکان های سنگلاخ و صحاری نا مسکون برای گذشتگان تعابیری داشته است ( میر چا الایده مینویسد: جاه های کبیری و بیابان هایی که دیو لاخند ، زمین های ناگشته ، دریاهای ناشناسی هستند که هیچ ملاحی تا کنون یارای خطر کردن در آن را نداشته است.

شهر رومی بیانگر تصویری آسمانی در زمین بوده ومحور جهان را در بر گرفته و جهان در این شهر به چهار بخش تقسیم میشده است.

شهر مقدس بوده و به شیوه ای خاص و طی مراسمی مشخص و پیچیده پایه گذاری میشده است .

با تطهیر و تقدیس زمین شهر به وجود میآمد.

این عملیات برای تعیین حدود شهر انجام میگرفت و مهمترین قسمت این مراسم هنگامی بود که موسس شهر نخستین شیار را در زمینئ ایجاد میکرد .

میر چا الیاده مینویسد : در وحله ی نخست واقعیت محل بنا از طریق مراسم تقدیس زمین یعنی تبدیل آن به یک مرکز تضمین میشود ، سپس به اعتبار کار ساختمان به وسیله ی تجدید آیین قربانی بغانه ای که در آغاز بر گزار شده تایید و استوار میگردد .

قرار گرفتن شهر های باستانی بر روی صفحه ها ، تشخیص آن را بر سطح نمودار ها میساخت. حصار شهر را از قوای اهریمنی جدا میساخت و صفه نیز آن را به آسمان – ملکوت -نزدیکتر میکرد .

انگاره ی قدسی شهر بدون ربط آن با سرزمین معنوی و مقدس کامل نخواهد بود تقدس شهر با تقدس سر زمین ربط کامل دارد . آرمان شهر های ایرانی بر خلاف نمونه های یونانی آن نیروی خود را نه از خرد تعقل فلسفی ، که نتیجه ی غور فلسفه ی یونانی در مفاهیم اخلاق، عدالت و مدنیت بود ، بل از ادراک اسطوره ای و راز آمیز نسبت به جهان هستی اخذ کرده میشد .

به طور کلی کالبد شهر را میتوان چون کالبد انسان پنداشت، چون این دو هر دو تصویری فشرده از عالم کبیر هستند. از انجا که عالم کبیر ، جهانی نظم یافته و منظومه ای متعالی است ، عالم صغیر نیز می باید تصویری از همان نظم مثالی باشد . اعتدال مزاج های بدن و اعتدال مراتب اجتماعی در شهر همسان هستند و این حکمت اشراقی نمودی بارز دارد .

سازمان یابی فضاها و طراحی سیستم شهری

عواملی که در سازمان یابی فضای شهر در ایران موثر است به ترتیب :

۱-ساختار اجتماعی، اقتصادی، سیاسی که اولین و مهمترین عامل بوده و با پیدابش تدریجی جامعه ی طبقاطی و شکل گیری ساختار اجتماعی، اقتصادی ، سیاسی ، برده داری ( به ویژه در اروپا) دولت شهر های متکامل تکامل تدریجی زندگی اجتماعی بشر و پیدایش جوامع طبقاتی و دولت ظهور و تکامل ادیان و پیدایش و تو سعه ی تجارت ، فضا ه های جدیدی چون کاخ ها ، زیارت گاه ها ، معابر و انبار ها را به وجود میآوردند و در دوران برده داری سبب پیدایش دولت شهر های برده دار و رشد شهر نشینی و زندگی شهری شد.

۲-ویژگیهای خاص ایران ، ایران بین شرق و غرب قرار گرفته و تاثیر تمدن های مجاور یونان ، روم ، عرب ، مغول ، و غیره بر ایران در شکل شهر نشینی و فرم کالبد شهر های ایرانی بی تاثیر نبوده است .

۳- تقسیم کا ر اجتماعی، تقسیم اجتماعی کار یعنی تفکیک تجارت از کشاورزی و پیشه وری و غالب شدن این فعالیت در یک واحد فضایی سبب پیدایش شهر تجاری میگردید که خود تاثیر فروانی بر سیستم شهر ها نهاد.

۴- ساخت سیاسی شهرها ، چگونگی تقسیم ماضاد اجتماعی در هر جامعه تاثیر مستقیم بر نحوه ی پراکندگی و رشد تجمعات دارد و چون ماضاد حاصل از جامعه عمدتا به دست حاکمیت میرسد و توسط آن هدایت و تقسیم میگردد نقش اساسی حاکمیت و چگونگی سیاست آن در این رابطه طرح میگردد.

۵- نقش راه ها به عنوان کالبد فیزیکی ، شبکه ی راه ها بر سازمان یابی فضا تاثیر مستقیم چرا که از نظر اقتصادی راه ها به عنوان زیر ساخت لازم برای جابجایی ما زاد اجتماعی و ثروت جامعه طرح میگردند و برای تجارت در زمینه ی نظامی و کشور داری و اعمال حاکمیت و حفظ امنیت مورد استفاده و توجه قرار دارند .

طراحی سیستم شهری در رابطه با شهر ایرانی همواره جایگاه ممتاز خود را بر پایه ی تعامل و همبستگی متقابل انسان ساکن با فضای زیستی خود حفظ کرده است .

اگر بخواهیم از سیمای شهر ایرانی پرده برداریم در پنج مهورمیتوانیم آن راطتقه بندی کنیم :

۱- ویژگیهای محیط زیست فیزیکی

۲-ویژگیهای اجتماعی،فرهنگی،ارزشی

۳- ویژگیهای سیاسی و اداری

۴- ویژگیهای اقتصادی

۵- تجارب تاریخی و هم زیستی یا انتزاع فرهنگی

این عوامل به گونه ای زنجیره ای به یکدیگر متصل بوده و در مقاطع زمانی، در فرایند تحول نظام شهر نشینی ، دولت را سامان داده و شهر را ایجاد کرده اند .

دوره های شهر نشینی و شهر سازی در ایران

۱- قبل از اسلام: تا قرن هفتم قبل از میلاد ( مادها ) ، از قرن هفتم تا چهارم قبل از میلاد( هخامنشی) ، قرن سوم قبل از میلاد تا قرن دوم میلادی ( سلوکیان) ، قرن دوم تا سوم میلادی( اشکانیان) ، قرن سوم تا هفتم میلادی ( ساسانیان).

۲- بعد از اسلام: اول تا چهارم هجری ( هفت تا یازده میلادی آل بویه ) ، قرن چهارم تا هفته هجری (یازده تا چهارده میلادی ) ، قرن هفتم تا یازدهم هجری ( چهارده تا هفدهم میلادی ) ، قرن یازدهم تا سیزدهم ( هفدهم تا نوزدهم میلادی صفویه – زندیه – قاجاریه ).

استخوان بندی و شالوده ی شهر

همگام با شکل گیری شهر استخوان بندی اصلی آن نیز شکل میگیرد .

در میان شهر های کهن ایران زمین نمونه های بسیار زیادی را میتوان دراقصی نقاط آن یافت که در سیر دگر گونی های تاریخ حیاط خویش از قانون مندی های خاص برای انسجام کالبدی و عملکردی شهر و استخوان بندی اصلی آن طبعیت نموده اند شهر های سنتی ایران دارای اعتبار و هویت ویژه ای میباشد و اکنون نیز اثاری از ساختار و استخوان بندی کهن آن را میتوان دید و الگوی ساختاری آن علی رغم تفاوت هایی در جزئیات از یک خصوصیات کلی پیروی میکند .

با رشد تدریجی شهر و توسعه ی محله های مسکونی به مرور استخوان بندی شهر موقعیتی مرکزی در شهر میابد و در مرکز ثقل آن واقع میشود .

ساختار کالبدی استخوان بندی شهر غالبا تابعی از ساختار کالبدی شهر است هم چنین هسته ی اولیه ی استخوان بندی شهر در محل تلاقی را ه های اصلی منطقه ای و تجاری شکل میگیرد .

نحوه ی انتظام عناصر در یک مجموعه یا هسته از استخوان بندی، تا حدی تابع کار بری آن نیز بوده است کار بری های حکومتی ، دولتی و فضاه های تشریفاتی آنها اغلب به صورت منظم و مرکزی و کاربری های تجاری به صورت خطی و کار بری های فرهنگی- مذهبی به صورت هسته ای با انتظام گروهی حول یک فضای باز منظم یا به صورت پرانده و نا منظم تشکل میابد .

بافت کل محدوده ی استخوان بندی شهر اغلب پیوسته و منسجم میباشد و مجاورت بافت های متنوع و افزایش کیفیت فضایی آن منجر میگردد دسترس داخل شهر به محوطه ی استخوان بندی از تمام نقاط شهر از نظر مسافت متعادل بوده و محله های شهر توسط راسته ی اصلی محله یا مستقیما به ستون فقرات شهر دسترسی داشته و از طریق آن با کلیه ی عناصر ارتباط بر قرار میکند .

فضای باز اصلی و استخوان بندی شهر از آن رو که در مشخصه های مختلف فضایی و عملکردی آن موثر واقع شده و به عنوان کانونی برای تجمع فعالیت های انسان دارای اهمیت بوده و خود در مقاطعی به عنوان یک عنصر از عناصر استخوان بندی شهر به شمار میرود الگوی ترکیب کار بری های شهری و همجواری آنها با یکدیگر به لحاظ تاثیر در کیفیت و کارایی عملکردی استخوان بندی اصلی شهر اهمیت بسزایی دارد .

در شهر های ایرانی سیر تحول و تغییرات استخوان بندی اصلی و قانون مندی های ویژه ی آن از این نظر حائز اهمیت است البته باید توجه داشت که میزان کارایی و مطلوبیت استخوان بندی شهر تا حد زیادی مدیون هماهنگی کالبد و مشخصات فرم و فضا با فعالیت های انجام شده در این فضا میباشد.

در نهایت احداث شبکه های جدید خیابان ها منجر به گسیختگی استخوان بندی شهر شده و از نقش و اهمیت این مجموعه و عناصر آن کاسته است .

روند شکل گیری معماری به عوامل و پدیده هایی که در شکل گیری معماری موثر میباشند دو دسته اند:

۱- عوامل و پدیده های درونی

۲- عوامل و پدیده های بیرونی

عوامل درونی شامل پدیده های عمومی و فرهنگی بوده که تاثیر آنها در مجموع موجب پیدایش نوعی معماری ملی ، منطقه ای یا معماری متعلق به یک حوزه ی فرهنگی میشود هم چنین عوامل و پدیده های بومی که تحت تاثیر خصوصیات جغرافیایی ، اقلیمی ، زبانی و غیره میباشد در نوع معماری و چگونگی شکل گیری آن موثر هستند و ویژگی های آنان عبارت است از:

۱-مشخصات کالبدی

۲- مشخصات عملکردی و سیر تغییرات

۳- ویژگی های فضایی و بصری

۴-هماهنگی فرم ها و فعالیتها

عوامل بیرونی آن گروه از عواملی هستند که از حوزه های فرهنگی و معماری دیگر بر روی یک معماری یا فرهنگ تاثیر میگذارد .

شهر سازی ایران و بهره گیری آن از طبیعت

عمده ترین ویژگی شهر سازی در ایران چه پیش و چه بعد ازاسلام ، شکل گیری و ساان دهی شر بر اساس نقشه و طرح های جامع است . این پدیده چه در مورد روستا ، شهر ها و قلعه ،شهر ها و یا قلعه های دفاعی گسترش داده شده ، یعنی روستا وقلعه های رشد یافته وبه شهر تبدیل شده و چه درمورد شهر های تازه بنیاد یافته ،در هر دو مورد قابل توجه و شناسایی است .

در کار مکان یابی شهر ها کوشش بر این بوده تا گذشته از دسترسی به آب ، بخش های مختلف شهر از چشم اندازی هر چه گسترده تر نسبت به طبیعت خود برخوردار باشد کوشش شده تا سطح شعر نسبت به زمینهای پیرامون بلند تر باشد تا هم دید بهتری داشته و هم از سیلابها در امان بماند . برای بنای شهر نخست اقدام به ایجاد صفه گسترده و سیعی شده است که یکی از کهن ترین نمونه های آن بنای شهر شوش در دوران ایلامی است که بر فراز تپه ای طبیعی و دست ساز بنا گردیده بود . معماران دوران هخامنشی نیز با بهره جستن از همان صفه بلند طرحی نو بر آْن در انداتختند .

گزینش جایگاههای به فای پیرامون در مکان یابی شهر ها پدیده ای است که از دوران ایلام به بعد در عمده موارد با آن برخورد داریم .

شهر های دوران اشکانی به روشنی بیانگر این ان است که دهها شهر اشکانی در این منطقه همه بر سطحه هایی که از بیست تا پنجاه متر نسبت به پیرامون خود بلند تر بوده اند ، بنا شده است . در طرح شهر های ایرانی چه در شکل دایره ، چهار ضلعی نزدیک به منظم ونامنظم در عمده موارد کوشش بر این بوده که شبکه اصلی به چه صورت شطرنجی و چه شعاعی مناسب ترین دید را از طبیعت به دست دهند و طبیعت پیرامون با حجم های معماری ماسک و پوشانده نشود پدیده ای که درمعماری لبجام گسیخته و بی ضابطه کنونی شهرها وارون آن را شاهدیم .

پیوند بافت شهر و کالبد معماری آن با فضاهای سبلز درون شهری ویژگی دیگر شهر سازی ایرانی است که نشان دهنده و شناخت درستمعماران دورانهای مختلف این سرزمین ازتأثیر در پردیده گیاه و آب بر زندگی انسانها است . در شهر ستزی ایرانی دست کم از عهد ماد ها پدیده باغسازی درون شهری با نان پردیس بر خورد می کنیم . طرح دل انگیز باغ – شهر پاسارگاد در اغاز دوران هخامنشی رامی توان به عنوا ن نمونه ای چشمگیر ازکهن ترین شیوه شهر سازی با تکیه بر فضاهای سبز بر شمرد . این شیوه در تمامی دورانهای تاریخ شهر سازی و معماری ارانمورد توجه قرار دارد . باغ – شهر های سمرقند و هرات در عهد تیموریان از نمونه های شکوهمند این شیوه شهرسازی هستند که درگسترده های عظیم بنیاد گرفتند و شرح زیباییها و طراوتشان در بسیاری از سفر ه نامه ها و اسناد تاریخی و مینیاتورهای الگوی شهرسازی مورد توجه شهرسازان قرار داشت .

ایجاد نهر ها و جویها ، حوضچه ها و پهنه های کم عمق و استخرهای وسیع و برکه ، در فضاهای شهری درپیوند با فضاهای سبز در بیشتر شهرهای ایران از کهن ترینزمان به عنوان عاملی اساسی وتکمیل کننده فضاهای سبز و جلوه بخشیدن با بافت و شبکه بندیهای محله های شهر وحرکت وگردش آب ، نقش تعیین کننده ای بر عهده داشته است .

موارد شهرسازان بر آن بوده اند تا باجریان آب در شبکه های شهری طراوت و سر زندگی را به باشندگان آن ارزانی بدارند و آنها به تأثیر آب روان وغلطان و شفاف که با تابش خورشید بر روی آبشارهای کوچک سینه کفتری ، گوئی پولک های طلائی بر سطح شهر می پاشیدند به عنوان جریان زندگی و زمزمه ای دل انگیز بر مردم شهر توجه داشتند و آن را به عنوان عاملی آرام بخش در مسیر گذر کنندگان شهر ایجاد کرده بودند .

در شهر سازی ایرانی باتوجه به ایجاد مکانهای باز ومیدانهای وسیع در پیرامون و مرکز شهر ومحله ها از اهمیت بسیار برخوردار بوده است .

پدیده میدان به اعتباری به عنوان مهم ترین بخش از بافت منطقی وموفق شهر و ارزش برای آن قائل هستم .

بافت شهر های چنان بود که مردم شهر در مسیر کار و ا بازگشت به خانه بادیگران درفضاهائی همگانی بر خوردو دیداری پیدا می کردند . شهر سازی ایرانی هوشمندانه این فضاهای باز را به منظور تماس مطبوع مردم شهر دراندازه ها و جایهای ایجاد کرده بودند .

تقسیم شهر به بخشهائی با عملکردهای مشخص چه پیش وچه بعد ازاسلام از ویژگیهای چشمگیر شبیه سازی ایران است که در پیوندی آگاهانه با شرایط سیاسی ، اقتصادی و فرهنگ حاکم بر جامعه به وجود آمده و دگرگونی یافته است .

شهر سازان و معماران ایرانی شهر را در خدمت آسایش و نشاط و راحت مردم شکل می بخشیدند و تناسب ها و حجم ها و کاربرد مصالح در کالبد معماری شهر درجهت ایجاد فضاهایی شادی آفرین و شکوهمند ایجاد می گشت نه برای سر کوب مردم و القاء حس نا چیز بودن وحقیر شمردن آنها ، مجموعه های مشترک معماری با بافت پیرامونشان تناسب داشتند .چنان بودند که قدرت کشش انسانهائی که به سوی آن مجموعه ها می رفتند و یا از آن باز می گشتند را داشتند . فضاهای بر بسته مجموعه به طور عمده همراه با فضاهای روباز داخل و فضاهای سرسبز پیرامون طراحی می شدند. همه بازارها در پیوند با سراها وسیع جانبی برخودار ازصحن های گسترده وبه طور عمده دارای باغچه و درخت و حوض قرار داشتند و دسترسی هاچنان بود که برای رفتن از یک سو به سوی دیگر گذر کنندگان می توانستند پی در پی از فضاهای بسته و باز بگذرند .

شهر در خدمت جامعه و مردم بود و نه مردم در اسارت شبکه و بافتی سر در گم و حجم هایی بی روح و خشن و سر گوبگر ونفس گیر . در یک جمع بندی کلی ، باشندگان ایران زمین در طول تاریخ ، در سامان دادن به زیستگاههای خود با طبیعت ومحیط پیرامون ، از ایرانزمین در طول تاریخ ، در سامان دادن به زیستگاههای خود با طبیعت ومحیط پیرامون ، از برخورد سلطه گرانه ودرهم کوبنده پرهیز داشته اند وهوشمندانه کوشیده اند تا با ایجاد هماهنی وهمخوانی ، مطلوبترین شرایط را پدید آورند. به عبارت دیگر شگفتی ها ، زیباییها ، تواناییها وشکنندگی های آن راهمه در کنار هم دیده اند وسپس با توجه به شرایط وموقعیت های جامعه ونیاز های زندگی آمیزهای موزون وپاسخگو آفریده اند .

تغییر ساختار قدرت درایران و تغییر شکل شهر

از میان عوانلی که بع عنوان متغیر مستقل بیشتر از همه شکل شهر را در طول تاریخ تحت تأثیر قرار داده می باید به ساخت قدرت اشاره نموده ساخت قدرت و نظام حکومت مینیاتوری از ل روابط جامعه است که در ارتباط نزدیک با ساختارهای اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی وحقوقی قرار دارد . به طور نسبی تغییرات شکل شهر همزمان با تغیرات ساخت و نظام حکومتی است در حقیقت تمام عوامل مختلف سیاسی شک دهنده دوره های مختلف معماری و شهر سازی در نظامهای حکومتی حاکم بر شهر می باشد .